Hoe de ijsvogel blauw werd(7)
11 De blauwe knoop
Hoe de blauwe knoop zijn geneeskracht verloor
Op vochtige, arme gronden kleurt midden in de zomer de blauwe knoop de velden blauwpaars. Vroeger was de bloem een belangrijk geneeskrachtig kruid, maar dat is verleden tijd. Hoe dat zo gekomen is? Te veel succes!
Enkele honderden jaren geleden leefde er eens een arme, maar mooie molenaarsdochter. De armoede kon ze moeilijk verdragen. Haar moeder en broer had ze door ontberingen en ziekten moeten begraven. Toen op een dag ook haar vader ten prooi leek te vallen aan een besmettelijke en dodelijke ziekte, was ze ten einde raad. ‘Ik heb er alles voor over om mijn vader beter te maken!’ riep ze uit. Op hetzelfde moment dat ze die gedachte uitsprak verscheen een duivel. ‘Je kunt je vader genezen met de sleutel tot de geheime wereld van de geneeskrachtige planten. Ik bied je deze geheime sleutel aan in ruil voor je ziel,’ fluisterde hij haar in het oor. Zonder aarzelen nam het meisje het voorstel aan en spoedig was haar vader met behulp van een geneeskrachtige plant genezen. Omdat ze nu alle kennis van de geneeskrachtige kruiden kende, riepen andere mensen ook haar hulp in. Al snel werden alle zieken in het dorp beter door haar liefdevolle gebruik van de plantenkennis die ze van de duivel had gekocht. Toen haar roem tot ver buiten de dorpsgrenzen steeg en de mensen haar als een heilige begonnen te zien, schrok de duivel: dat was niet zijn bedoeling geweest!
Zonder overleg verbrak hij zijn afspraak met het meisje door haar blind te maken zodat ze geen geneeskrachtige planten meer kon zoeken en bereiden. In die dagen werd blindheid genezen met de wortel van een plantje dat volop voorkwam in de vochtige hooilanden: een grote paars bloeiende plant, de blauwe knoop. Satan beet een stuk van de wortel af om te voorkomen dat het meisje zichzelf genas met de geneeskrachtige stoffen uit de wortel van deze plant. Vanaf die dag heeft de blauwe knoop nooit meer ogen kunnen genezen. Bovendien kromp de bloem tot een bloempje. Gelukkig behield ze wel haar schoonheid, maar sindsdien is het voor gewone mensenogen vrijwel niet mogelijk om de prachtige bloemen te kunnen bewonderen, daar is nu een loep voor nodig.
Vroeger was de blauwe knoop een veelvoorkomende plant in hooilanden. Dat is sterk afgenomen doordat het aantal vochtige hooilanden door het lagere grondwaterpeil in landbouwgebieden drastisch daalde. De plant groeit het liefst op schrale, vochtige plaatsen, zoals veengronden en vochtige duinvalleien. De wortelstok is opvallend kort en het lijkt net of er aan de voet een litteken zit dat volgens deze legende een ‘duivelsbeet’ wordt genoemd. Dat zien we ook terug in de Latijnse naam: Succísa praténsis, waarbij succísa ‘afgekapt’ betekent en praténsis ‘in het veld’. De mooie ronde bloem lijkt op een ouderwetse knoop, vandaar de Nederlandse naam. Waarom hij blauw wordt genoemd? Blauwpaars lijkt passender.
12 De koekoek en de koekoeksbloem
De straf voor een onverantwoordelijke vader
Hoogzomer zijn slootkanten en open plekken in het bos roze gekleurd door een overvloed aan bloemen van ‘gewone’ koekoeksbloemen. Waarom zijn de blaadjes van de ‘echte’ koekoeksbloem zo gerafeld? Heeft de koekoeksbloem iets met de koekoek te maken? Het antwoord op deze vragen is te vinden in deze tragische liefdesgeschiedenis.
Lang geleden woonde aan de rand van een wetering, niet ver van de natte weiden, een mooie, wijze heks, Silene genaamd. Zij hulde zich altijd in prachtige roze en paarse gewaden. Nooit klopten de zieken uit de wijde omgeving tevergeefs aan haar deur. In die dagen leefde er ook een trotse tovenaar, Cuculus genaamd. Met zijn mooie grote ogen en prachtige hermelijnen mantel verleidde hij menige vrouw.
Maar deze trotse tovenaar zelf kon de stralende ogen van de mooie Silene niet weerstaan. Hij viel voor haar liefde en verliet zijn vrouw en kind voor haar. De heks en de tovenaar hadden alleen maar oog voor elkaar en alras kwam uit deze liefde een prachtige dochter voort. Het drietal leek volmaakt gelukkig, tot er een nieuwe vrouw in het leven van de tovenaar verscheen voor wie hij Silene verliet. Zijn dochtertje kwijnde weg zonder de liefde van haar vader. In grote wijsheid besloot de mooie heks Silene dat deze tovenaar een ramp was voor zijn nageslacht en dat hij nooit meer een kind zou mogen teleurstellen door zijn onverantwoordelijke gedrag. Ze veranderde hem in een saaie, bruine vogel, die moeizaam door het luchtruim vloog.
En om de schande compleet te maken moest hij de hele dag als een kind zeuren om koekjes ‘koek koek, koek koek’, zodat in de verre omgeving iedereen hoorde waar die slechte vader zat. (Daarom zijn de mensen hem koekoek gaan noemen.) Zo zorgde Silene ervoor dat iedereen wist dat hij een onverantwoordelijk iemand was, die zijn eigen kind in de steek liet. Maar om te voorkomen dat de kinderen van de koekoek vaderloos achterblijven, legt de koekoeksmoeder haar eieren in het nest van een ander vogelpaar dat wel liefdevol voor de opvoeding zal gaan zorgen. Maar Silene stak de hand ook in eigen boezem. Omdat ze zo beschaamd was dat ze met al haar wijsheid niet had voorzien dat ze een mislukte vader had verleid, veranderde de wijze heks zichzelf in een plant met roze en paarse bloemen, de kleuren van haar favoriete gewaden. Op een mooie zomerdag ontdekte de betoverde koekoek Cuculus, dat de heks die hem had betoverd, zichzelf ook had veranderd. Hij was zo kwaad over zijn lot als lelijke, domme vogel, dat hij de blaadjes van de roze bloem kapot trok. Tot vandaag de dag zien we dat de roze bloemen van de ‘echte’ koekoeksbloem gerafeld zijn. En nog steeds spuwt de koekoek, als hij de kans krijgt, zijn boosheid op haar. Daarom zien we in de bladoksels van deze bloem vaak het witte spuugschuim van de koekoek zitten, waardoor de mensen deze bloem koekoeksbloem zijn gaan noemen.