Handwerkers en conservators die de kerk in de jaren twintig van de vorige eeuw hebben opgebouwd, hebben precies aangegeven wat de originele onderdelen waren. Daarom heb ik niet meer dan vier uur nodig om de kerk te onderzoeken.
In een onaanzienlijk, donker deel van de kerk kom ik een wandpaneel tegen waarop vaag Olav de Heilige te zien is. De christelijke koning is gehuld in rood fluweel en heft geknield een kruis op naar de hemel.
Op de brede, bewerkte lijst rond het paneel vind ik ankh, tyr en kruis, maar ook lange rijen Latijnse letters en Oudnoordse runen.
Een nieuw raadsel.
9
De codetekst van het wandpaneel in de Garmo-staafkerk is lang en uitvoerig. Twee dagen zit ik in mijn schuilplaats op Nesodden te spelen met verschillende tekencombinaties zonder een steek op te schieten.
Ik voel, vooral als een innerlijke radar, de aanwezigheid ergens daarbuiten van mijn achtervolgers. In de boten die op de fjord voorbij komen getuft. In de helikopter die voortdurend boven het huis cirkelt. In de auto's die op de hoofdweg langs de afslag rijden. In de mannen die op de steiger waar vroeger de Nesoddenboot aanlegde zitten te vissen.
Maar ze begrijpen niet waar ik me heb verstopt.
Ik dacht dat ik verstand had gekregen van het codekraken.
Maar dat heb ik niet. Op de derde dag roep ik Terjes hulp in, die een paar absoluut onverdiende verlofdagen opneemt en me komt helpen. We proberen verschillende Caesarcombinaties, maar er zit geen systematiek in de runentekens. Terje begrijpt het niet. Hoewel we de tekst niet kunnen lezen, constateert hij dat er iets mee aan de hand is. De tekenstructuur klopt niet.
'Het lijkt een grote brij van bij elkaar geraapte runen', zegt Terje.
De vierde dag menen we de oplossing te zien. Dat wil zeggen, Terje denkt de oplossing te zien. Ik vind het best om te proberen te begrijpen waarover hij spreekt.
In de tekst komt een groep runen met een frequentie voor die veel hoger ligt dan bij welke andere Europese taal dan ook. In onze moderne taal zal bijvoorbeeld de e, of het teken dat deze letter met een code vervangt - vaker voorkomen dan de m. Alle talen kennen een mathematische wetmatigheid.
Het probleem met de Garmo-tekst is dat sommige tekens met zo'n absurde frequentie voorkomen dat Terje zich afvraagt: kunnen sommige tekens uitsluitend zijn toegevoegd om verwarring te zaaien? Die theorie zou niet alleen het kraken van de code bemoeilijken, ze zou ook verklaren waarom sommige tekens zo vaak en regelmatig terugkomen.
We kunnen proberen elk tweede of derde teken weg te halen, stel ik voor.
Tot mijn verbijstering lijkt Terje dat een goed idee.
We storten ons met hernieuwd enthousiasme op de opdracht.
Zodra we de valse tekens hebben geïdentificeerd, zes runen die terugkomen in een loop, houden we een tekst over die nog steeds onleesbaar is, maar die zich tenminste laat bewerken met een codesleutel.
De sleutel volgt het patroon van een van de eerdere codes, maar dan nog gecompliceerder.
De codemeester heeft eerst de Caesarmethode gebruikt - elk teken vervangen door een teken dat verderop staat - en bovendien heeft hij de woorden van achteren naar voren geschreven. Om de code nog wat leuker te maken heeft hij elk woord zijn individuele Caesarverschuiving gegeven.
Met veel moeite zien we kans om Oudnoorse woorden te herleiden. Maar we hebben nog steeds geen logische betekenis. De schooier die de code heeft gemaakt, heeft de woorden in een verkeerde volgorde geplaatst. Maar ook die verwisseling volgt een logisch patroon: woord nummer één is verwisseld door woord nummer tien, woord nummer twee met woord nummer negen en zo door in een repeterende spiraal.
Eindelijk hebben we de logica ontdekt. Nu is het een kwestie van tijd en geduld. Ten slotte hebben we de tekst vertaald en aangepast aan onze moderne taal:
.
Hoeder Inge heeft deze runen geritst 200 zomers na de dood van de heilige Olav
De garde van de Rome-paus, Varnas johannieters en Jeruzalems tempelridders zijn verzameld in een leger
Verborgen is de heilige grafkamer zoals Asim het beval stom onze lippen
De heilige teksten en de slapende god zijn in veiligheid gebracht bij onze paktvriend in het land waar de zon ondergaat
*
Hoeder Njal heeft deze runen geritst 250 zomers na de dood van de heilige Olav
De heilige rune tyr en de magie van de ankh en de kracht van het kruis beschermt de Olavsgrot en de weg ernaartoe
Blader in Lars' bijbel waar de zon opkomt
Tenzij de runenritser Inge alles verzonnen heeft, dan moet die enorme militaire operatie - waarbij de garde van het Vaticaan, de johannieterorde en de tempelridders betrokken waren - rond 1230 in Noorwegen hebben plaatsgevonden. Honderd jaar na de bouw van de staafkerk van Urnes en vijftig jaar nadat Flesberg werd gebouwd. Als een dergelijk machtig leger echt in Noorwegen was geweest - zoals de tekst beweert - dan moet men op iets veel waardevollers uit zijn geweest dan de schrijn van Olav.